Rusya’da meclisin üst kanadı Federasyon Konseyi Uluslararası İlişkileri Komitesi üyesi Senatör Sergey Tsekov, Türk makamlarının Rus ve Ukrayna savaş gemilerine İstanbul ve Çanakkale Boğazı’nı kapatacağı iddialarını değerlendirdi.
Türkiye’nin alacağı bu kararın Rusya’yı etkilemeyeceğini söyleyen Senatör, “Gemilerin boğazlardan geçişinin kapatılabileceğine dair sinyalleri uzun zamandır veriyorlardı. Gemilerimiz Karadeniz Filosunun deniz üslerinde yeterli sayıda konuşlanmış durumda. Bu nedenle bizim için olumsuz bir sonucu olmayacaktır” diye konuştu.
Türkiye’nin Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne bağlı kalarak bir dereceye kadar barışçıl bir ülke rolünü oynamaya çalıştığını da vurgulayan Tsekov, ancak Rusya’nın Türkiye’nin bir NATO ülkesi olduğunu bildiğini, ittifakın baskısı altında kalabileceğini de sözlerine ekledi.
Rusya’nın Ukrayna’ya düzenlediği askeri operasyon, Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni yeniden gündeme getirmişti.
Ukrayna’nın boğazların kapanması konusunda ısrar ettiği günlerde açıklama yapan Türkiye Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, boğazların kapatılmadığını, ancak savaş durumunda Türkiye savaşın tarafıysa boğazlardaki yetki ve tasarrufun tamamen Türkiye’ye verildiğini hatırlatarak şunları kaydetti:
“Türkiye savaşın tarafı değilse, savaşa taraf ülkelerin gemilerini boğazdan geçirmeme yetkisi var. Savaş gemisi Karadeniz’deki üssüne geri dönüyorsa geçiş engellenmiyor. Biz Montrö hükümlerini uyguluyoruz. Kıyıdaş olan, olmayan bütün ülkeleri boğazlardan savaş gemisi geçirmemesi konusunda uyardık. Montrö ne diyorsa bunu uyguladık, bundan sonra da uygulayacağız. Bugüne kadar boğazlardan herhangi bir geçiş ve geçiş talebi olmadı. Bugüne kadar Ruslar, ihtiyaç halinde Montrö’yü uygulayıp, uygulamayacağımızı soruyordu. Biz onlara da anlaşmayı harfiyen uygulayacağımızı söylüyorduk.
Montrö Sözleşmesi
Sözleşmede savaş gemilerinin Boğazlardan geçişine ilişkin koşullar, savaş durumunda ve Türkiye’nin savaşın tarafı olup olmadığı gibi ayrıntılara göre farklılık gösteriyor.
Tarafı olmadığı bir savaş durumunda Türkiye, tarafsız devletlerin savaş gemilerinin Boğazlardan geçişine barış zamanındaki koşullara uygun olarak izin veriyor. Ancak Türkiye, savaşın tarafı olan devletlerin savaş gemilerinin Boğazları kullanmasını bazı istisnalar hariç yasaklayabilir.
Bu istisnalardan ilkine göre, savaşın tarafı olan ülkelerin savaş gemileri, bağlama limanlarından ayrılmışlarsa bu limanlara geri dönmek için Boğazlardan geçebilir. Fakat savaşın tarafı olan devletlere ait savaş gemilerinin Boğazlarda herhangi bir el koyma girişimi, denetleme hakkı uygulamaları ve başka düşmanca bir eylemde bulunmaları yasaklanmış durumda.
Bir başka istisnada ise BM Sözleşmesi çerçevesinde alınacak zorlayıcı önlemlerin uygulanmasını sağlamak amacıyla bu önlemlere katılan ülkelerin savaş gemileri Boğazlardan geçebilir.
Ayrıca BM Sözleşmesi çerçevesinde yapılmış, tescil edilmiş, yayımlanmış ve Türkiye’yi bağlayan yardım anlaşmasının varlığı durumunda saldırıya uğrayan bir ülkeye yardım amacıyla bu anlaşmaya taraf devletlerin savaş gemileri, savaşın tarafı dahi olsa Boğazları kullanabilir.
Ticaret gemilerinin durumuna bakıldığında ise Türkiye, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısında taraf olmadığında herhangi bir ülkenin ticaret gemisi Boğazlardan serbestçe geçiş yapmaya devam edebiliyor.
Sözleşmeye göre, Türkiye, herhangi bir savaşın tarafı ise savaş gemilerinin Boğazlardan geçişi hususunda tümüyle dilediği gibi davranma hakkına sahip.
Türkiye, kendisine karşı savaş tehlikesiyle karşı karşıya kaldığında ise muharebenin tarafı olduğu durumda geçerli olan şartları uygulayabilir.
Ancak Türkiye’nin bu yetkisini kullanmadan önce Boğazlardan geçmiş olan savaş gemileri, bağlantı limanlarına geri dönmek için tekrar Boğazlardan geçiş yapabilir.
Bu tehdit durumunun ortaya çıkıp çıkmadığının takdiri Türkiye’ye ait olsa da bu olasılığı kullandığı zaman, durumu Montrö’ye taraf ülkelere ve BM Genel Sekreterliğine bildirmek zorunda.
Montrö’ye göre, barış döneminde Karadeniz’e kıyıdaş olmayan devletlerin savaş gemileri ile bunlara yardımcı deniz araçları, sözleşme şartlarını yerine getirmek kaydıyla Boğazlardan serbestçe geçme hakkına sahip.
Sözleşmede geçiş için belirtilen şartların başında ise gemilerin tonajı ile Karadeniz’de kalış süreleri gibi sınırlamalar bulunuyor.
Türk Boğazlarından bir gün içinde geçecek savaş gemilerinin kıyıdaş olsun ya da olmasın toplam tonajının 15 bin tonu aşmaması gerekiyor.
Sözleşmede uçak gemilerine ilişkin bir madde bulunmazken bu gemiler, yapıları gereği uygulanan tonaj sınırını aştığı için Boğazlardan geçerek Karadeniz’e giremiyor.
